Osmanlı Minyatürü (Klasik Dönem)

Türk minyatür sanatı 16. yüzyılın ikinci yarısında tüm yabancı etkilerden arınmış olarak karşımıza çıkar. Klasik Dönem olarak adlandırılan bu yılların sanat hamisi Sultan 2.Selim (1566- 1574) ve 3.Murad ‘dır (1574- 1595). Özellikle 3.Murad Güzel Sanatlara, edebiyat ve kitap sanatına düşkünlüğü ile tanınır. Bu sultanların himayesinde Türk kitap sanatının ve minyatürünün en önemli örnekleri verilmiştir. Bu dönem Türk minyatürü, çağdaşı diğer Islam minyatür okullarından birçok ayrıcalıklara sahiptir. Bunlar konu ve üslup olarak iki ana grupta toplanabilir. Resimlendirilen eserler arasında kudretli ve disiplinli imparatorluk ordusunun zaferlerini, padişahın adaletini, çeşitli sosyal faaliyetleri, padişahın avlanmadaki hünerlerini, o yıllar için önemli bazı olayları konu alan Şahnâme türü eserler başta geliyordu. Genellikle manzum ve sultanların başarılarına yönelik Şahnâme türü eserlerden başka, önemli seferleri konu alan tarihsel yazmalarda da tüm olaylar, resimlerle belgeleniyordu.

Klasik dönem sanatçıları yeni olan bu tür konuları kendilerine özgü gerçekçi bir görüşle ele aldılar. Tarihi gerçeği yakalamak amacıyla belgesel resimlemeye yöneldiler. Topografik anlayışla ve gerçekçi bir yaklaşımla ele alınan kale kuşatmaları, Osmanlı ordusunun yürüyüşleri, çeşitli törenleri konu alan tasvirler, padişah portreleri ve olayları olduğu gibi gösterme eğilimi Türk kitap resminin en önemli özellikleridir. Bu tür konulara ve resimleme biçimine diğer İslam okullarında rastlanmaz. Konular ve bu konuların ele alınışı kadar doğanın resmedilişi de çağdaş Islam okullarından farklıdır. Osmanlı resminde doğa, olay kahramanlarını kavrayan basit bir fondan ibarettir. Genellikle bir iki tepe veya dümdüz ovalar halinde uzanır. Bazen birkaç ağaçla renklendirilir. Doğanın renklendirilmesinde de göz alıcı renklerden kaçınılır. Osmanlı nakkaşları bu dönemde sadece konu ile ilgili olduğu zaman, bölgenin belirli özelliklerini yansıtan bir yaklaşımla ırmakları , köprüleri, kaleleri, ağaçları resmeder. Mimari görüntüler de tamamen gerçekçi bir yaklaşımla resmedilir. Binalar, kentler genellikle hayali olmaktan uzaktır. Klasik Osmanlı mimarisinin sadeliği, sarayların, anıtların kurşun kaplı kubbelerinin griliği, Türk minyatürüne ölçülü bir süsleme ve gümüş yaldızla yansır. Bu tasvirler çoğu kez belirli bir yapının devrindeki durumunu belirtecek niteliktedir. Bu dönem Türk minyatürü renk kompozisyonu bakımından da ayrıcalıklara sahiptir. Renk tonlarına fazla yer verilmez. Gölgelenmeden, karıştırılmadan kullanılan saf renkler Türk minyatürüne farklı bir görünüm kazandırır. Leylak, açık pembe, açık eflatun veya açık yeşil renkte boyalı alabildiğine uzanan ovalar aynı tonda boyalı kalelerle bütünleşir. Mimari ve doğada kullanılan pastel renklere karşı, turuncu ve kırmızı renklerin egemen olduğu görkemli çadır ve otağlar, aynı renklerin çoğunlukta olduğu giysileriyle kişiler resimlerde kuvvetle belirirler.

Klasik okulun ilk ve en önemli yapıtlarından birisi Kanuni Sultan Süleyman’ın son Macaristan seferini, Sigetvar’da ölümünü ve yeni Sultan 2.Selim’in saltanatının ilk yıllarındaki olayları konu alan Nüzhet (el-esrar) el-ahbar der sefer-i Sigetvar) adlı eserdir (Topkapı Sarayı Müzesi Ktp. H. 1339). Devrin ünlü vak’anüvislerinden Ahmet Feridun Paşa tarafından yazılmıştır. 976/1568-69 tarihli olan eserde 20 minyatür vardır. Ordunun Macaristan’a doğru ilerleyişi, Sultan Süleyman’ın elçi kabulü, Sigetvar kalesinin kuşatılması, yeni sultanın tahta çıkışı ve elçi kabullerini konu alan resimler, Klasik dönem Türk minyatürünün tüm özelliklerinin görüldüğü ilk resimlerdir. Bu tasvirlere genellikle düz çizgiler egemendir. Çevre figür ilişkisi, tarihsel kişilerin tasvirlerinin portre özelliği taşıması sanatçının konuyu gerçekçi bir yaklaşımla ele aldığını gösterir. Türk minyatürünün,Timurlu ve Safevi minyatür okullarının etkisiyle, bir önceki dönemde sık sık rastlanan çeşitli bitkiler, dereler, çiçeklerle süslü, özenle işlenmiş doğa tasvirlerine bu resimlerde rastlanmaz. Bu eserde doğa, konuyu etkilemeyecek, dümdüz bir fondan ibarettir. Eserin resimlerinin Klasik dönem Türk minyatürüne yön verdiği, damgasını vurduğu anlaşılan ünlü sanatçı Osman’ın elinden çıkmış olduğu anlaşılmaktadır. Nakkaş Osman’ın Klasik dönem Türk minyatüründeki etkinliği tartışılmayacak ölçüdedir. Bu dönemin hemen hemen tüm eserlerinde çalıştığı bilinmektedir. Nereli olduğu ve saray atölyelerine giriş tarihi bilinmeyen sanatçının 16. yüzyıl sonlarına kadar faaliyette olduğu eserlerinden ve arşiv belgelerinden anlaşılır.

Türk minyatürünün sevilen konularında olan portre bu dönemde de önemli bir yer tutar. Sinan Bey ile başlayan ve Nigari ile devam eden portre ressamlığı, Sultan 3.Murad döneminde ciddi bir biçimde ele alınmıştır. Bu dönemin şahn Seyyit Lokman ve Nakkaş Osman’ın iş birliğiyle hazırlanan Şamailname veya Kıyafet el-Insaniye fi Şemail el-Osmaniye adlı eserde Osman Gazi’den 3. Murad’a kadar olan 12 Osmanlı padişahının portreleri yer alır. 1579 yılında tamamlanan bu eserde Seyid Lokman portrelerin nasıl yapıldığı hakkında bilgi verir. Lokman ve Osman’ın araştırmaları sonucunda birçok padişahın portrelerinin bulunduğu, olmayanların da Vezir-i azam Sokollu Mehmed Paşa’nın yardımlarıyla dışarıdan (Avrupa’dan) getirildiği anlaşılmaktadır. Lokman ayrıca yazılı kaynaklardan da geçmişteki sultanların giyimlerini karakter ve fizyonomik özelliklerini etüt etmiştir. Titiz çalışmalardan sonra eser yazılmış ve Nakkaş Osman da sultanların portrelerini yapmıştır. Osman, bütün bu araştırmalara rağmen satıh sanatı kurallarına bağlı kalmıştır. Padişahlar 4/3 profilden, törelere göre bağdaş kurmuş veya diz çökmüş otururken tasvir etmiştir. Kıyafetler, özellikle sarıklar ve fizyonomik özellikler mümkün olduğu kadar gerçeklere uygun olarak yapılmıştır. Osman’ın portreleri çağdaşı ve daha sonraki sanatçıların eserlerine örnek olmuş ve bu eserin çeşitli kopyaları hazırlanmıştır. Elimizdeki çeşitli nüshalar içinde orijinal olanların Topkapı Sarayı Müzesi (H. 1563) ve İstanbul Üniversitesi Kütüphanesindeki nüsha olduğu sanılmaktadır (T. 6087)

Sultan 2. Selim döneminde Saray Şahnameciliğine atanan Seyid Lokman Farsça ve Türkçe birçok Şahname yazmış ve bu eserler devrin ünlü sanatçısı Nakkaş Osman’ın başkanlığında kurulan sanatçı ekipleri tarafından resimlendirilmiştir. Lokman’ın Farsça Şahnamelerinin ilki 1579 tarihlidir. Yazar bu Şahnamesinde Kanuni Sultan Süleyman’ın saltanatının son yıllarını, Sigetvar seferini ve ölümünü anlatır (Dublin, Chester Beatiy Library 413). Eser Farsça ve manzum olarak yazılmıştır. İçindeki 25 minyatür Nakkaş Osman’ın üslup özelliklerini yansıtır. Lokman’ın ikinci Farsça Şahn Sultan 2.Selim’in saltanat yıllarını (1566 - 1574) içeren Şahn Selim Han adli eseridir (Topkapı Sarayı Tkp. A. 3595). Eserin kolofonunda 988 (1581) tarihi vardır. Bazı yaprakları kaybolmuştur. Bunların arasında minyatürlü yapraklar da vardır. Eserde bulunan 43 minyatür Nakkaş Osman ve yardımcısı Ali tarafından yapılmıştır. Bu dönemin diğer eserlerinde olduğu gibi tam sayfa ölçüsünde ve genellikle karşılıklı yapraklar üzerine yapılan resimler Osman’a özgü renk kompozisyonları ve anlatım biçimleriyle dikkati çeker. Tahta çıkış, elçi kabulü gibi saray törenlerini ayrıntılı olarak gösteren resimlerin yanı sıra, o dönemin kara ve deniz savaşlarının tasvirleri de yer alır. Ayrıca bir köprünün inşaası, Edirne’deki ünlü Selimiye Camii’nin tamamlanışı, Kabe’nin onarımı ve genişletilmesi, Mısır’dan getirilen bir su aygırının başının veya Habeşistan’ dan gelen gergedanın başkentlilere teşhiri sanatçılara konu olmuştur. Nakkaş Osman gerek bu eserde, gerekse diğer Şahnâme tasvirlerde seferler, savaşlarla ilgili konularda kıyasıya savaş anlarını canlandırmaktan çok fethedilen yeri çevresiyle birlikte sukünet içinde göstermekten hoşlanmıştır. Topografik bir anlayışla ve belgelere dayanarak yapıldığı anlaşılan bu geniş görüş açılı tasvirlerde Osmanlı askerleri (yeniçeriler) sukünet içinde gösterilirler. Sanatçının amacı fethedilen yerin önemini belirtmek olduğu kadar, padişah ve ordusunun kudretini vurgulamaktadır. ( Döneme ilişkin bir roman: Benim Adım Kırmızı- Orhan Pamuk)

Seyit Lokman’ın son Farsça Şahnamesi Sultan 3.Murad’ın tahta çıkışından, yani 1574’ den 1581 yılına kadar olan dönemi kapsar (Istanbul Universite Kütüphanesi F. 1404). Şehinşahname adlı bu eserde devrin üslubunda 58 minyatür vardır. Eser Nakkaş Osman’ın başında bulunduğu bir ekip tarafından resimlendirilmiştir. Çeşitli törenler, Osmanlı ordusunun Doğu’da kazandığı zaferler armağan takdimleri, sarayda inşa edilen bir köşk gibi o dönemin önemli olayları resimlerle belgelenmiştir.

Lokman’ın son Farsça Şahn Sultan 3.Murad’ın saltanatının 1581-1588 yılları arasındaki olayları kapsar. Bu eser Şehinşahnâme’nin ikinci cildidir (Topkapı Sarayı Müzesi Ktp. B. 200) . Eserin yazılması temize çekilip resimlenmesi oldukça uzun sürmüştür. Yazılması 1592’de tamamlanan bu Şahnâme temize çekilip resimlenmesi 1006 (1597) yılında gerçekleşebilmiştir. Eser Sultan 3.Murad öldüğü için yeni Sultana, 3.Mehmed’e sunulmuştur. Seyit Lokman ve Nakkaş Osman işbirliğinin, geleneksel Farsça Şahnâme türünün son örneği olan bu eserde 95 minyatür vardır. Çok sayıda figürün yer aldığı savaşlar, ordu yürüyüşleri, kale onarımları, saray seremonileri ve 1581 yılındaki sünnet düğünü vs. gibi konuları tasvir eder. Klasik döneme özgü olayları bağlantılı koşullarıyla anlatma eğilimi çok sayıda figürün yer aldığı geniş görüş açılı kompozisyonlar, bu resimlerde en gelişmiş biçimiyle karşımıza çıkar. Eserin resimleri işçilik bakımından çok özenli olmamakla beraber, anlatım ve kompozisyon aşaması bakımından Türk minyatürünün başyapıtları arasıda yer alacak değerdedir.

Hünername Seyid Lokman’ın Türkçe eserlerinin arasında en ünlüsü, 2 cilt halinde yazdığı Hünername Eserin 1. cildinde Osmanlı Devletinin kurucusu Osman Gazi’den başlayarak Yavuz Sultan Selim dahil 9 Osmanlı padişahının hünerleri, adaletleri anlatılır (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi H. 1523]. Eser 992 (1584) tarihlidir. Tam sayfa ölçüsünde ve bazıları karşılıklı yapraklar üzerine yapılmış 42 minyatürü vardır. Bu eserle ilgili bir belgeden resimleri yapan sanatçıların adları ve kaçar resim yaptıkları ögrenilmiştir. Sanatçıların başında Osman bulunmaktadır. Onun yanı sıra Ali, Mehmed Bey, Veli Can, Molla Tiflisi ve Mehmed Bursavi adlı nakkaşlar da çalışmışlardır. Resimlendirilen konular arasında tahta çıkış törenleri çoğunluktadır. Bu resimler törenin ciddiyet ve ağırlığını verecek tarzda yapılmıştır.Her şeyin hâkimi olan hükümdar. Kompozisyonun merkezini oluşturur. Ona bağlılığını belirtmek için sıralanan devlet adamları, dimdik ve hareketsiz olarak sahnede yerlerini alırlar. Eserin resimlerinden bir kısmını belgesel tasvirler oluşturur. Sultanın yaşadığı Topkapı Sarayı, o dönemin İstanbul'undan bu tür tasvirler arasında dikkati çeker. Hünernümenin 2. cildi Kanuni Sultan Süleyman’ın 46 yıllık saltanat dönemine ayrılmıştır. Eser sultanın tahta çıkışından ölümüne dek geçen olayları, Sultanın avlanmadaki hünerlerini ve adaletini konu alan 65 minyatüre sahiptir (Topkapı Sarayı Müzesi Ktp. H. 1524). Müsveddelerinden 1588 yılında tamamlandığı anlaşılan bu eserin resimleri, başlarında Nakkaş Osman’ın bulunduğu bir ekip tarafından yapılmıştır. Türk minyatürünün başyapıtları arasında yer alan minyatürlerin önemli bir kısmı sultanın Doğu ve Batı’daki seferlerine, zaferlerine ayrılmıştır.

Seyid Lokman’ın resimlendirilen Türkçe eserlerinden birisi de Zubdet el Tevarih’ dir. Dünya tarihi niteliğini taşıyan eser, Adem'den başlayarak bütün peygamberleri; Hz. Muhammed’i, halifeleri, İslam tarihinin ana noktalarını ve Osmanlı tarihini anlatır. Eserde adı geçen bütün peygamberlerin ve tarihteki ünlü kişilerin şecereleri verilir. Lokman’ın bu eserinin minyatürlü üç nüshası hazırlanmıştır. 991 (1583) tarihli olanı Sultan 3.Murad’a sunulmuştur (TİEM 1973). Osmanlı Sarayı’nda hazırlanan minyatürlü yazmalar arasında ender rastlanan büyük boyutlu örneklerdendir (64,7 X 41.5 cm)Yazmadaki 40 minyatürün büyük bir çoğunluğu tam sayfa ölçüsündedir. Minyatürlerin çoğu peygamberlerle ilgili olayları tasvir eder. Diğerleri Halife ve Imamların ve Osmanlı sultanlarının portreleridir. Büyük bir özenle hazırlanan bu nüsha ile ilgili bir belge (Başbakanlık Arşivi Kepeci Tasnifi 242) çalışan tüm sanatçıların adlarını vermektedir. Eserde 13 nakkaş. 6 hattat, 4 ciltçi ve 7 yardımcının çalıştığı anlaşılır. Bu belgeden Nakkaş Osman’ın eserin hazırlanmasında önemli rol oynadığı anlaşılır. Diğer nakkaşlar arasında Lütfü Abdullah, Ali ve Mehmed adlı üç sanatçının adları vardır. Zübdet-üt Tevarih’in minyatürlenmiş diğer iki nüshası daha vardır. Bunlardan birisi 1583 yılında darüssade ağası Mehmed Ağa’ya sunulmuştur (Dublin, Chester Beatty Lib. 414). Diğer nüsha Vezir-i azam Siyavuş Paşa’ya sunulmuştur, 1586 tarihlidir (Topkapı Sarayı Ktp. H. 1321). Bütün bu eserlerde dinsel olaylar, mucizeler günlük yaşamın bir parçasıymışcasına tasvir edilmişlerdir.

http://www.discoverislamicart.org/database_item.php?id=object;ISL;tr;Mus01;35;tr

Klasik dönemde Osmanlı Sarayı’nda resimlendirilen diğer eserler de genellikle tarihi konuludur. Gelibolulu Mustafa Ali tarafından yazılan Nusretnâme adlı eserde Gürcistan, Azerbeycan ve Şirvan’ın fethine tayin olunan Lala Mustafa Paşa’nın 1578-80 yılları arasında yaptığı Doğu seferi anlatılır. Eserin 992 (1584) yılında hazırlanmış resimli nüshası Sultan 3. Murad’a sunulmuştur (Topkapı Sarayı Müzesi Ktp. H. 1365) . Ferhat Paşa’nın 1588 yılındaki Azerbeycan seferini konu alan Kitab-ı Gencine-i Feth-i Gence adlı eserin 998 (1590) tarihli minyatürlü nüshası da bu dönemin tarihsel konulu eserlerindendir (Topkapı Sarayı Müzesi Ktp. R. 1296). Diğer tarihsel konulu eserler arasında Asafi Paşanın Şecaatname adlı eserinin 994 (1586) tarihli, 77 minyatürlü nüshası (Istanbul Universitesi Kütüphanesi T. 6043), Rumüzt tarafından yazılan Sinan Paşa’nın Yemen ve Tunus fethini konu alan Tarih-i Feth-i Yemen adlı eserin 1002 (1594) tarihli ve 104 minyatürlü nüshası (Istanbul Universitesi Kütüphanesi T.6045) yer alır.

Surnâme Klasik dönem Osmanlı minyatür sanatının en önemli yapıtlarından birisi Surnâme’dir (Topkapı Sarayı Müzesi Ktp. H. 1344). Eserin konusu Sultan 3. Murad’ın oğlu Şehzade Mehmed’in sünneti için düzenlettiği görkemli düğündür. İmparatorluğun kudretini dünya ülkelerine göstermek amacına yönelik olan bu düğün için, yabancı ülkelerin temsilcileri davet edildi. Sultan 3. Murat Sultanahmed Meydanı’nda düzenlenen gösterileri İbrahim Paşa Sarayı’ndan izledi. Davetliler ise özel olarak yapılan localardan izlediler. 52 gün ve gece süren şenlik sırasında Istanbul’daki tüm esnaf loncaları hünerlerini göstererek meydandan ve sultanın önünden geçtiler. Ulemadan çengilere, camcılardan, okçulara, kumaşçılardan kebapçılara, dilencilere kadar toplumun her kesimi bu gösterilerde yer aldı. Düğünü konu alan Surnâme adlı eserin resimli nüshası Sultan Murad için, olasılıkla 1582 yılı sonlarına doğru hazırlandı. Başı ve sonu eksik, aralarından bazı yaprakları kaybolmuş olarak günümüze gelen eserde resimlerin Nakkaş Osman’ın yönetimindeki sanatkâr ekibi tarafından yapıldığı ve Osman’ın düğünü çift sayfalık 250 kompozisyonla anlattığı kayıtlıdır. Bu tür bir olayın resimlenmesi Osmanlı sanatçılarına yeni olanaklar sağlamıştır. Osman, esnaf loncalarının geçişini, diğer eğlenceleri meydan ve seyirci localarının, Ibrahim Paşa Sarayı’nın değişmeyen görüntüsü içine yerleştirdi. Bu şekilde çevrenin değişmeyen öğeleri içinde geçide katılanlar ayrı bir değer kazandı ve eserin bir film şeridi gibi izlenmesini sağladı. Surname resimleri 16. yüzyıl ikinci yarısı İstanbul yaşamını, esnaf loncalarını günümüze getiren önemli belgeler olarak büyük bir değer taşımaktadır. http://www.discoverislamicart.org/database_item.php?id=object;ISL;tr;Mus01_A;49;tr

Siyer-i Nebi Sultan 3. Murad, saltanatının sonlarına doğru Hz. Muhammed’in yaşamını konu alan Siyer-i Nebi adlı eserin resimlenmesini emretti. Orjinali 14. yüzyılda Erzurumlu Darir tarafından arı bir Türkçe ile yazılmıştı. Eserin resimli nüshası 6 cilt halinde hazırlandı. Bu ciltlerden birinci, ikinci ve altıncı ciltler Topkapı Sarayı’ndadır (H 1221, 1222, 1223), Üçüncü cilt New York Spencer koleksiyonunda, dördüncü cilt Dublin Chester Beatty Kütüphanesi’ndedir(No. 419). Beşinci cildi kayıptır. Saray Arşivi’nde eser için yapılan masrafları gösteren bir belgeden toplam 814 minyatür bulunduğu anlaşılır. Peygamberin tüm yaşam öyküsünün resimlerle anlatımı ilk ve son kez bu eserle gerçekleşmiştir. Bu konu daha önce Moğollar ve Timurlular döneminde Peygamberler tarihi ve Miraçı resimlenmiş, ancak Peygamberin yaşamını bu denli büyük ölçüde resimlerle anlatan bir eserin yapılması din ve dünya işlerini şahıslarında toplayan Osmanlı padişahları tarafından gerçekleştirilebildi. Eserin minyatürlerini yapan sanatçı ekibinin davranışı tarihsel konulu yazmalardan kısmen farklıdır. Siyer-i Nebi resimleri az sayıda  figürlerin yer aldığı sade kuruluşlar, tarihsel konulu eserlerden farklı renk kompozisyonlarıyla dikkati çeker. Resim sayısının çokluğu sanatçıları zaman zaman yeknesaklığa, tekrarlara yönelttiği izlenir. Fakat Hz. Muhammed’in yaşamının önemli dönemleri büyük bir duyarlılık ve özenle resmedilmiştir. Çok sayıda resmin bulunduğu eserin tamamlanması Sultan 3.Mehmed’in saltanat yıllarına rastlar. Resimler tarihsel konulu eserlerdeki tasvirlerden çok farklı olmamakla beraber yeni sanatçıların ön plana geçmesine neden olmuştur. http://www.discoverislamicart.org/database_item.php?id=object;ISL;tr;Mus01;30;tr

Filiz Çağman, Anadolu'da Türk Minyatürü, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, Görsel Yayınlar

ı